Emotsional charchash — bu jismoniy va ruhiy holdan toyish holati bo‘lib, u doimiy stress natijasida yuzaga keladi. Ayniqsa, inson uzoq vaqt davomida yuqori mas’uliyat yoki doimiy bosim ostida ishlaganda, bu holat kuchayadi. “Emotsional charchash” atamasi birinchi marta 1974 yilda psixolog Gerbert Freydenberger tomonidan kiritilgan bo‘lib, u bu holatni motivatsiyasini va ishdan qoniqishini yo‘qotgan tibbiyot xodimlarida kuzatgan. Bugungi kunda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) charchashni faqat mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan kasbiy hodisa sifatida tan oladi.
Table of Contents
Emotsional charchash birdaniga paydo bo‘lmaydi — u bosqichma-bosqich rivojlanadi. Dastlabki bosqichlarda inson shunchaki ko‘proq ishlashga urinadi, yuklamani yengish uchun kuch sarflaydi. Unga shunday tuyuladi: “Yana bir oz harakat qilsam, hammasi joyiga tushadi.” Ammo vaqt o‘tishi bilan resurslar tugaydi: hatto oddiy vazifalar ham og‘ir ko‘rinadi, asabiylik va befarqlik kuchayadi.
Psixologlar charchashning uchta asosiy tarkibiy qismini ajratishadi: emotsional holdan toyish, depersonalizatsiya va shaxsiy yutuqlarning kamayishi.
Emotsional holdan toyish — bu doimiy charchoq hissi, dam olgandan keyin ham “o‘zgara olmaslik” holati.
Depersonalizatsiya — bu hamkasblar, mijozlar yoki ishning o‘ziga nisbatan befarq, kinoyali munosabat.
Shaxsiy yutuqlarning kamayishi — bu qilgan ishlarining foydasizdek tuyulishi va o‘z-o‘zini past baholashdir.
Amerika Psixologik Assotsiatsiyasi (APA) ma’lumotlariga ko‘ra, xodimlarning taxminan 77 foizi hech bo‘lmaganda bir marta emotsional charchash alomatlarini his qilgan, 36 foizi esa muntazam ravishda bu holatni boshdan kechiradi. Bu esa muammo keng tarqalganini va tizimli yondashuvni talab qilishini ko‘rsatadi.
Muhimi, charchash — bu zaiflik emas, balki organizmning resurslar tugayotganidan darak beruvchi signalidir. Belgilarni inqirozdan ancha oldin ham payqash mumkin, agar inson o‘z xatti-harakati va holatini kuzatsa.
Fiziologik belgilar: doimiy charchoq, uyqusizlik, bosh og‘rishi, immunitetning pasayishi.
Emotsional belgilar: asabiylik, befarqlik, sodir bo‘layotgan narsalarning ma’nosiz tuyulishi, ishga qiziqish yo‘qolishi.
Xulqiy belgilar: unumdorlikning pasayishi, muloqotdan qochish, vazifalarni cho‘zish, yolg‘izlanishga moyillik.
Harvard Business Review tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, charchash ko‘pincha ish hajmiga emas, balki nazorat, qo‘llab-quvvatlash va natijalarni tan olishning yo‘qligiga bog‘liq. Inson undan ko‘p narsa kutilayotganini, ammo zarur resurslar yoki fikr-mulohaza berilmayotganini his qilsa, ichki tanglik surunkali holatga aylanadi.
Ba’zi kasblar va korporativ madaniyat turlari charchashga ko‘proq moyil. Yuqori stress darajasi ayniqsa odamlar bilan doimiy muloqot zarur bo‘lgan sohalarda — HR, ta’lim, sog‘liqni saqlash, IT va mijozlarga xizmat ko‘rsatishda kuzatiladi.
Ammo hatto odatiy ofis ishlarida ham charchash ko‘pincha uchta tizimli muammo bilan bog‘liq: noaniq kutilmalar, mustaqillikning yetishmasligi va “ish–hayot” muvozanatining buzilishi. Gallup (2023) tadqiqotiga ko‘ra, aniq maqsadlari va rahbar tomonidan muntazam fikr-mulohazasi bo‘lmagan xodimlar 2,6 baravar ko‘proq charchash belgilarini bildiradi.
Eng samarali usul — bu profilaktika. U ham tashkilot darajasidagi, ham shaxsiy odatlarni o‘z ichiga oladi.
Ish va dam olish o‘rtasida aniq muvozanatni saqlash zarur. To‘liq dam olish kunlari va kun davomida qisqa tanaffuslar energiyani tiklashga yordam beradi.
Natijalarni tan olish va muntazam fikr-mulohaza berish — ma’nodorlik va qadrlanish hissi charchash xavfini sezilarli kamaytiradi.
Menejerlarni emotsional yetakchilik ko‘nikmalariga o‘rgatish muhim. Rahbar xodimlarning charchashini payqay oladigan va yuklamani tartibga sola oladigan bo‘lsa, jamoada surunkali stressning oldi olinadi.
Qo‘llab-quvvatlash madaniyatini rivojlantirish ham katta ahamiyatga ega. Xodim o‘z qiyinchiliklari haqida ochiq gapira olsa, charchash ehtimoli bir necha baravar kamayadi.
McKinsey Health Institute tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, ruhiy farovonlik dasturlariga ega kompaniyalar xodimlardagi charchash darajasini 25–30 foizga kamaytiradi.
Agar siz o‘zingizda yoki hamkasblaringizda charchash alomatlarini sezsangiz, tizimli harakat qilish zarur. Avvalo, jismoniy resursni tiklash kerak: uyquni normallashtirish, to‘g‘ri ovqatlanish va jismoniy faollikni yo‘lga qo‘yish. Keyin esa ustuvorliklarni qayta ko‘rib chiqish, haqiqatan ham e’tibor talab qiladigan narsalarni ajratib olish lozim.
Rahbarlar nafaqat natijalar, balki yuklama, mavjud resurslar va emotsional holat haqida ham suhbatlashishlari kerak. HR bo‘limi psixolog konsultatsiyasi, stressni boshqarish bo‘yicha treninglar va qo‘llab-quvvatlash dasturlarini taklif qilishi mumkin.
Eslab qolish lozim: charchashdan chiqish vaqt talab qiladi. Muhit va odatlar o‘zgarmasa, tezda “normal holatga qaytish” urinishlari yangi inqirozga olib keladi.
Zamonaviy yondashuv charchashni individual zaiflik sifatida emas, balki tashkilot omillari natijasi sifatida ko‘radi. Doimiy bandlik madaniyati, shaffoflikning yo‘qligi va yuqori noaniqlik surunkali stress uchun zamin yaratadi.
O‘zi sog‘lom ish munosabatiga ega bo‘lgan menejerlar — o‘z vaqtida ishni tugatadigan, vazifalarni bo‘lishadigan va jamoaga dam beradigan rahbarlar — umumiy charchash xavfini kamaytiradi. Ishonch muhiti va kompaniya darajasidagi qo‘llab-quvvatlash har qanday shaxsiy usullardan ko‘ra samaraliroqdir.
Emotsional charchash — bu hukm emas, ogohlantirishdir. U tizimdagi o‘zgarish zarurligini ko‘rsatadi: sur’atda, kutilmalarda, muloqotda. Inson va tashkilot muammoni qanchalik erta tan olsa, uni hal qilish shunchalik oson bo‘ladi.
Charchashning oldini olishga ongli yondashuv — bu nafaqat xodimlarning farovonligi uchun g‘amxo‘rlik, balki iste’dodlarni ushlab qolishning strategik vositasidir. Sog‘lom jamoa — bu uzoq muddatli, ishtiyoq bilan va yo‘qotishsiz ishlay oladigan jamoa.
Ish vaqtini hisobga olish 
Ish vaqtini hisobga olish 
Foydali materiallar 
Atamalar lug‘ati 
Atamalar lug‘ati 
Atamalar lug‘ati 
