Mehnat shartnomasi va Fuqarolik-huquqiy shartnoma (FHQ) o‘rtasidagi farq

Birinchi qarashda, mehnat shartnomasi va fuqarolik-huquqiy shartnoma (FHQ) o‘xshash tuyulishi mumkin: ikkala shaklda ham ish yoki xizmat bajarilib, buning evaziga haq to‘lanadi. Lekin O‘zbekiston qonunchiligi nuqtayi nazaridan bu ikki xil huquqiy mexanizm bo‘lib, ular xodim va ish beruvchi uchun turli majburiyatlar va oqibatlarni keltirib chiqaradi. Keling, ular orasidagi farqlarni, qachon qaysi shaklni qo‘llash maqsadga muvofiqligini va qanday xavf-xatarlar yuzaga kelishini ko‘rib chiqamiz.

Mehnat shartnomasi nima?

Mehnat shartnomasi — bu xodim va ish beruvchi o‘rtasida yozma ravishda tuziladigan kelishuv bo‘lib, unga muvofiq xodim belgilangan mehnat funksiyasini bajaradi, ichki mehnat tartibiga bo‘ysunadi, ish beruvchi esa unga ish haqi to‘lash va mehnat sharoitlarini ta’minlash majburiyatini oladi.

Xodim shtatga kiritiladi, mehnat daftarchasi yuritiladi, pullik ta’til, kasallik varaqasi, ijtimoiy sug‘urta va O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida nazarda tutilgan boshqa kafolatlarga ega bo‘ladi.

Fuqarolik-huquqiy shartnoma nima?

Fuqarolik-huquqiy shartnoma (ko‘pincha pudrat yoki xizmat ko‘rsatish shartnomasi) mehnat qonunchiligi emas, balki fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Bu ikki tomon o‘rtasidagi kelishuv bo‘lib, unda bir tomon (ijrochi) belgilangan ishni bajarishga yoki xizmatni ko‘rsatishga, ikkinchi tomon (buyurtmachi) esa natijani qabul qilib, uni to‘lashga majbur bo‘ladi.

FHQ mehnat munosabatlarini vujudga keltirmaydi. Ijrochi shtatga kiritilmaydi, ichki tartib-qoidalarga bo‘ysunmaydi va o‘z jadvali bo‘yicha ishlaydi. Buyurtmachi ta’til berish, kasallik varaqasini to‘lash yoki pensiya jamg‘armasiga ajratmalar qilish majburiyatiga ega emas (agar shartnomada boshqacha ko‘rsatilmagan bo‘lsa).

Asosiy farqlar: taqqoslash jadvali

Farqni yaxshiroq tushunish uchun mehnat shartnomasi va fuqarolik-huquqiy shartnoma o‘rtasidagi asosiy jihatlarni ko‘rib chiqamiz:

•        Ijrochi maqomi: mehnat shartnomasida — xodim, fuqarolik-huquqiy shartnomada — pudratchi/ijrochi

•        Tartibga soluvchi qonunchilik: mehnat shartnomasi — Mehnat kodeksi, fuqarolik-huquqiy shartnoma — Fuqarolik kodeksi

•        Ish beruvchi majburiyatlari: mehnat shartnomasida — to‘liq ijtimoiy paket, jamg‘armalarga ajratmalar, MKga rioya qilish; fuqarolik-huquqiy shartnomada — faqat natija uchun haq to‘lash

•        Shtatga kiritish: faqat mehnat shartnomasida mavjud

•        Kafolatlar va kompensatsiyalar: ta’til, kasallik varaqasi va h.k. — faqat mehnat shartnomasida

•        Ish tartibi: mehnat shartnomasida — ichki tartib bo‘yicha, fuqarolik-huquqiy shartnomada — erkin jadval 

Qachon mehnat shartnomasi tuzish kerak?

Mehnat shartnomasi quyidagi hollarda majburiy hisoblanadi:

•        xodim tashkilotda doimiy asosda muntazam ishlasa;

•        kompaniyaning asosiy faoliyatiga taalluqli funksiyalarni bajarsa;

•        ichki reglamentlarga bo‘ysunsa, ish joyida jadval asosida bo‘lsa;

•        qisqa muddatli emas, balki uzoq muddatli hamkorlik rejalashtirilsa.

Masalan, agar siz buxgalter, ofis-menejer, logist yoki haydovchini ishga olsangiz, bu mehnat munosabatlarini anglatadi va aynan mehnat shartnomasi tuzilishi kerak bo‘ladi. 

Qachon fuqarolik-huquqiy shartnoma foydalanish kerak?

fuqarolik-huquqiy shartnoma, agar ish bir martalik yoki loyiha xarakterida bo‘lsa, mos keladi. U quyidagi hollarda qo‘llanilishi mumkin:

•        logotip yoki sayt ishlab chiqish;

•        maqola, tarjima yozish, videorolik suratga olish;

•        doimiy ishtirokni talab qilmaydigan ta’mirlash ishlari;

•        maslahat xizmatlari, masalan, yuridik yoki IT.

Muhim esda tutish kerak: agar fuqarolik-huquqiy shartnoma bo‘yicha bajarilayotgan ish amalda doimiy va tizimli bo‘lsa, bunday shartnoma mehnat munosabatlari sifatida tan olinishi mumkin va buyurtmachiga ish beruvchi majburiyatlari yuklanadi. 

Tomonlar uchun afzalliklar va xatarlar

Ish beruvchi uchun mehnat shartnomasi ko‘proq majburiyatlarni anglatadi, lekin ko‘proq nazorat ham beradi. Xodim jadval asosida ishlaydi, jamoaga integratsiya qilish osonroq. fuqarolik-huquqiy shartnoma esa soliqlarda tejash imkonini beradi, odamni shtatga kiritishni talab qilmaydi, lekin suiiste’mol qilinganda huquqiy xatarlarni keltirib chiqaradi.

Ijrochi uchun mehnat shartnomasi — bu barqarorlik, pullik ta’til, kasallik varaqasi va pensiya. FHQ esa — erkinlik, moslashuvchan jadval va ko‘proq mustaqillik, lekin ijtimoiy kafolatlar kamroq.

O‘zbekistonda qo‘llash amaliyoti

O‘zbekistonda ham davlat, ham xususiy kompaniyalar ko‘proq mehnat shartnomalaridan foydalanadi, ayniqsa mehnat qonunchiligidagi islohotlardan keyin. Lekin frilanserlik, IT va kichik biznes sohalarida fuqarolik-huquqiy shartnoma hali ham dolzarbdir.

2022-yildan mamlakatda yangilangan Mehnat kodeksi kuchga kirdi. U elektron mehnat shartnomalarini joriy etdi, xodimlarning huquqlarini kuchaytirdi va masofadan ishga qabul qilish imkoniyatini berdi. Bu mehnat munosabatlarini yanada moslashuvchan qildi va qisman FHQ afzalliklarini kamaytirdi.

Shartnoma shaklini tanlashda nimaga e’tibor berish kerak?

Asosiy mezon — bu ishning haqiqiy xarakteri. Agar siz odamni doimiy ishga, jadvalga bog‘langan holda va sizning hududingizda ishlash uchun yollayotgan bo‘lsangiz — mehnat shartnomasi tuzing. Agar erkin rejimda aniq natijaga yo‘naltirilgan xizmat kerak bo‘lsa — FHQ shartnomasi mumkin.

O‘zbekistondagi yuridik amaliyot shuni ko‘rsatadiki, mehnat inspeksiyalari tekshiruv vaqtida, agar mehnat munosabatlari belgilarini aniqlasa, FHQ shartnomasini mehnat shartnomasi sifatida qayta tasniflashlari mumkin. Bu esa jarimalar va budjet jamg‘armalariga qo‘shimcha ajratmalarga olib kelishi mumkin.