Mehnat munosabatlari ko‘pincha xodimlar belgilangan ish vaqtidan ko‘proq qolishga majbur bo‘lgan holatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu ishlab chiqarish zaruriyati, avj davrlari, mavsumiy ko‘tarilishlar yoki favqulodda vaziyatlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Biroq, har qanday belgilangan mehnat normasi tashqarisidagi ish aniq huquqiy chegaralarga ega va oshirilgan stavka bo‘yicha to‘lanishi lozim. Quyida mehnat soatidan tashqari ish nima, qachon ruxsat etiladi va ish haqi qanday hisoblanishi tushuntiriladi.
Table of Contents
Mehnat soatidan tashqari ish — bu xodim ish beruvchi tashabbusi bilan belgilangan ish vaqtidan tashqarida bajaradigan ish hisoblanadi. Agar xodim standart grafigi bo‘yicha ishlasa, kuniga sakkiz soatdan yoki haftasiga qirq soatdan ortiq ishlagan soatlar mehnat soatidan tashqari hisoblanadi.
O‘zbekistonning ko‘plab korxonalarida qo‘llaniladigan umumiy ish vaqti hisobida ortiqcha ish davri hisoblash muddati yakunida mehnat normasi oshib ketgan soatlar sifatida qabul qilinadi — masalan, oy yoki chorak yakunida.
Shunday qilib, mehnat soatidan tashqari ish — bu istisno, doimiy norma emas. U faqat mehnat qonunchiligida belgilangan hollarda qo‘llanilishi mumkin.
Ish beruvchi xodimlarni o‘z ixtiyori bilan mehnat soatidan tashqari ishlashga majburlay olmaydi. Bunday ish faqat belgilangan hollarda va qat’iy shartlar asosida amalga oshirilishi mumkin.
O‘zbekiston mehnat qonunchiligiga ko‘ra, mehnat soatidan tashqari ish quyidagi hollarda ruxsat etiladi:
Har bir holatda xodimning yozma roziligi olinishi shart, favqulodda holatlar va avariyalarni oldini olish vaziyatlaridan tashqari.
Ba’zi xodimlar kategoriyasini mehnat soatidan tashqari ishlashga jalb qilish mumkin emas, hatto ularning roziligi bo‘lsa ham. Bunga homilador ayollar, 18 yoshdan kichik shaxslar va ba’zi nogironlik kategoriyalari kiradi — agar ish tibbiy tavsiyalarga zid bo‘lsa.
Qonuniy asoslar mavjud bo‘lsa ham, mehnat soatidan tashqari ish nazoratsiz bo‘lmasligi kerak. Aniq cheklovlar mavjud: ikki kun ketma-ket to‘rt soatdan ko‘p bo‘lmasligi va bir xodim uchun yiliga 120 soatdan oshmasligi.
Ish beruvchi barcha mehnat soatidan tashqari ishlarni hisobga olishi va ish vaqti jurnali (tabel)ga qayd etishi shart. Ushbu ma’lumotlar ish haqini hisoblash asosini tashkil qiladi.
Agar xodim belgilangan normadan ortiq ruxsatsiz ishlasa ham, bu soatlar mehnat soatidan tashqari hisoblanadi va to‘lanishi kerak.
Xodimni mehnat soatidan tashqari ishlashga jalb qilish uchun protsedura bajarilishi zarur. Avvalo, sabablar va konkret ortiqcha ish vaqtini ko‘rsatgan xizmat yozuvi yoki buyruq tuziladi. Agar vaziyat favqulodda bo‘lmasa, xodim yozma rozilik bildiradi.
Ish tugagach, haqiqatan ishlangan soatlar ish vaqti jurnali (tabel)ga kiritiladi. Ushbu ma’lumotlar asosida qo‘shimcha to‘lov hisoblanadi.
Bunday rasmiylashtirish tekshiruvlar yoki xodimlar mehnat inspektsiyasiga murojaat qilganda nizolarni oldini oladi.
Asosiy prinsip — har bir ortiqcha soat uchun oshirilgan stavka bilan to‘lash. Qonun minimal koeffitsientlarni belgilaydi: birinchi ikki soat mehnat soatidan tashqari ish uchun kamida bir yarim stavka, keyingi soatlar esa kamida ikki barobar to‘lanadi.
Masalan, agar xodimning soatlik stavkasi 20 000 so‘m bo‘lsa, birinchi ikki soat mehnat soatidan tashqari ish 30 000 so‘m, keyingi har bir soat esa 40 000 so‘m bo‘ladi.
Ba’zi ish beruvchilar kollektiv shartnomalar yoki ichki hujjatlar orqali qulay shartlar belgilashi mumkin, bu qonun bilan ruxsat etilgan.
Xodim istagiga ko‘ra, moliyaviy kompensatsiya o‘rniga qo‘shimcha dam olish kuni berilishi mumkin. Muhimi, bu hujjatlashtirilgan va ikki tomonlama kelishilgan bo‘lishi kerak.
Umumiy ish vaqti hisobida ortiqcha ish kun bo‘yicha emas, balki hisob davri yakuni bo‘yicha aniqlanadi. Masalan, oy uchun norma 168 soat bo‘lsa, xodim 180 soat ishlagan bo‘lsa, 12 soat mehnat soatidan tashqari hisoblanadi va oshirilgan tarif bo‘yicha to‘lanadi.
Bu teng bo‘lmagan ish yukini hisobga olish va ortiqcha ishni ikki marta hisoblashning oldini olish imkonini beradi. Muhimi, davr davomida jami soatlar qonunda belgilangan normadan oshmasligi kerak.
Ortga qoldirilgan rasmiylashtirish yoki to‘lovsiz ortiqcha ish mehnat qonunchiligi buzilishi hisoblanadi. Ish beruvchi ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin, ba’zi hollarda esa xodimga kompensatsiya va ma’naviy zarar to‘lashi shart.
Mehnat inspektsiyasi ish vaqti jurnali, hisob-kitoblar va xodimlarning roziligini tekshirish huquqiga ega.
Shuningdek, agar ortiqcha ish tizimli bo‘lsa, bu korxonada mehnat tashkiloti normalarining buzilganidan dalolat berishi mumkin.
O‘zbekiston korxonalarida mehnat soatidan tashqari ish ko‘pincha elektron ish vaqti hisoblash tizimida qayd etiladi, bu nazoratni avtomatlashtirish va xatolarning oldini olish imkonini beradi. Bunday yechimlar, ayniqsa, navbat bilan ishlaydigan katta korxonalarda qulay.
Shu bilan birga, avtomatlashtirish bo‘lsa ham, ma’lumotlarning to‘g‘riligiga javobgarlik ish beruvchiga yuklanadi. Ortikcha ishni noto‘g‘ri hisoblash nizolarga, sud da’volariga yoki jarimalarga olib kelishi mumkin.
Mehnat soatidan tashqari ish qonuniy va xavfsiz bo‘lishi uchun bir nechta qoidalarni bajarish kerak.
Birinchidan, ortiqcha ish istisno bo‘lishi kerak, doimiy amaliyot emas. Agar xodimlar tizimli ravishda kechikayotgan bo‘lsa, shtat jadvali va ish yukini qayta ko‘rib chiqish lozim.
Ikkinchidan, barcha ortiqcha soatlar hujjat bilan tasdiqlanishi lozim — buyruq, tabel, akt. Bu hisob-kitobning shaffofligini ta’minlaydi va tekshiruvlarda ish beruvchini himoya qiladi.
Uchinchidan, xodimlarga oshirilgan to‘lov huquqi va qo‘shimcha dam olish kuni tanlash imkoniyati haqida xabardor qilish muhim.
Shaffof va adolatli mehnat soatidan tashqari ish tizimi ish beruvchi va jamoa o‘rtasidagi ishonchni mustahkamlaydi, kadrlar aylanishini kamaytiradi va xodimlarning motivatsiyasini oshiradi. Zamonaviy O‘zbekiston korxonalarida bu ayniqsa muhim, chunki kadrlar barqarorligi biznes rivojlanishining eng muhim omiliga aylanmoqda.
Ish vaqtini hisobga olish 
Foydali materiallar 
Atamalar lug‘ati 
Atamalar lug‘ati 
Atamalar lug‘ati 
Foydali materiallar 
