O‘zbekistonning ko‘plab korxonalarida mehnat faoliyati har doim standart grafik — kuniga sakkiz soat va haftasiga besh ish kuniga sig‘maydi. Davriy ishlab chiqarish, tibbiyot muassasalari, xavfsizlik xizmatlari, transport va energetika korxonalari navbat tizimini joriy qilishda moslashuvchanlikni talab qiladi. Xodimlar huquqlarini buzmasdan ish vaqtini qonuniy taqsimlash uchun umumiy ish vaqti hisoblash tizimi qo‘llaniladi. Bu vosita ishni kun yoki hafta bo‘yicha emas, balki uzoqroq davrlar uchun baholashga imkon beradi va noan’anaviy grafiklarda adolatli to‘lovni ta’minlaydi.
Table of Contents
Umumiy ish vaqti hisoblash tizimi — bu ish davomiyligini belgilangan hisoblash davri doirasida (oy, chorak, yarim yil yoki yil) baholaydigan maxsus tizim. Muhimi, davr oxirida jami ishlangan soatlar qonunda belgilangan normadan oshmasligi lozim.
Masalan, oylik hisoblashda xodim bir necha kun davomida kuniga 12 soatdan ishlashi va keyin qo‘shimcha dam olish kunlarini olishi mumkin. Shu tarzda kunlik norma ortiqchaligi kompensatsiya qilinadi. Asosiy narsa, oy yakunida jami soatlar belgilangan normaga mos kelishi. Bu yondashuv navbatli yoki uzluksiz ishlab chiqarishda, kuniga sakkiz soatdan qat’iy rioya qilish imkonsiz bo‘lgan korxonalar uchun ayniqsa qulay.
Umumiy hisob ish vaqtini haftaning kunlariga teng taqsimlash imkoni bo‘lmagan sohalarda qo‘llaniladi. Bu asosan doimiy ish jarayoni mavjud bo‘lgan sohalar: xavfsizlik, tibbiyot, energetika, transport, savdo tarmoqlari va favqulodda xizmatlar.
Ish beruvchi ushbu tartibni xodimlar vakillari bilan kelishib, uni ichki mehnat qoidalari, navbat jadvallari yoki kollektiv shartnomalarda belgilaydi. Xodimlar yangi grafik bilan oldindan, odatda amal qilishidan bir oy oldin tanishtirilishi shart.
Mehnat qonunchiligiga ko‘ra, umumiy hisobda hisoblash davri bir yilni oshmasligi kerak. Zararlilik yoki xavfli sharoitlarda bu muddat uch oygacha qisqartiriladi. Davr oxirida haqiqiy ish vaqti belgilangan normadan oshmasligi muhim.
Umumiy hisobni joriy etish hujjatlashtirishni talab qiladi. Ish beruvchi ichki mehnat qoidalari orqali tartibni tasdiqlaydi va zarur bo‘lsa, mehnat shartnomasiga kiritadi.
So‘ng navbat jadvallari tuziladi, unda har bir xodimning ish vaqti ko‘rsatiladi. Ushbu hujjat rahbariyat tomonidan tasdiqlanib, xodimlarga imzo bilan yetkaziladi. Agar xodim tasdiqlangan grafikni sababsiz buzsa, bu intizomiy buzilish hisoblanishi mumkin.
Buxgalteriya yoki kadrlar bo‘limi haqiqiy ishlangan soatlarni, shu jumladan tungi soatlar, dam olish va bayram kunlari, ortiqcha ishni hisoblaydi. Ushbu ma’lumotlar asosida ish haqi hisoblanadi.
Oddiy hisobda ish vaqti kun yoki hafta bo‘yicha nazorat qilinadi. Xodim ortiqcha ishlasa, bu darhol qayd qilinib, mehnat soatidan tashqari ish sifatida to‘lanadi.
Umumiy hisobda yondashuv boshqacha. Xodim ayrim kunlarda normadan ko‘p ishlashi, boshqa kunlarda kam ishlashi mumkin. Faqat hisob davri yakunida normadan oshgan soatlar ortiqcha ish sifatida hisoblanadi.
Bu metod ish vaqtini moslashuvchan taqsimlash imkonini beradi, ayniqsa haftadan haftaga yuklama o‘zgarishi mumkin bo‘lgan korxonalarda.
Umumiy hisobda ish haqi haqiqiy ishlangan soatlar asosida to‘lanadi. Norma doirasidagi soatlar belgilangan tarif yoki oylik bo‘yicha to‘lanadi. Hisob davri yakunida ortiqcha soatlar aniqlansa, ular oshirilgan stavka bilan to‘lanadi.
Qonun birinchi ikki soat ortiqcha ishni kamida bir yarim baravar, keyingi soatlarni kamida ikki baravar to‘lashni belgilaydi. Ba’zi hollarda xodim moliyaviy kompensatsiya o‘rniga qo‘shimcha dam olish kunini tanlashi mumkin.
Dam olish va bayram kunlarida ish ikki baravar to‘lanadi, hisob davri normasi to‘lgan bo‘lishidan qat’i nazar. Shu tarzda umumiy hisob noan’anaviy grafiklarda ham to‘lovni adolatli hisoblash imkonini beradi.
Hisoblash davri davomiyligi ortiqcha ishni aniqlash va qo‘shimcha to‘lovlarni belgilashga ta’sir qiladi.
Qisqa davr (masalan, oy) ortiqcha ishni tezroq aniqlash va qo‘shimcha to‘lovni har oy yakunida hisoblash imkonini beradi. Uzunroq davr (chorak yoki yarim yil) ortiqcha ishni yetarli ishlanmagan haftalar bilan muvozanatlash imkonini beradi. Natijada hisoblash faqat butun davr yakunida amalga oshiriladi.
Amalda O‘zbekiston korxonalarida ko‘pincha oylik yoki choraklik davr qo‘llaniladi. Bu buxgalteriya hisobini soddalashtiradi va ish vaqti normasini nazorat qilishni osonlashtiradi.
Ish beruvchi uchun umumiy hisob ishni qonun buzmasdan tashkil qilish imkonini beradi, ayniqsa doimiy ish jarayonida. Bu ish yukini teng taqsimlash, ish to‘xtashining oldini olish va kadr xarajatlarini optimallashtirishga yordam beradi.
Xodimlar uchun afzallik moslashuvchan grafik va adolatli ish haqi kafolati. Agar xodim normadan ko‘p ishlasa, qonuniy kompensatsiya oladi. Shuningdek, shaxsiy vaqtini rejalashtirish imkoniyati mavjud, chunki grafik oldindan tuziladi.
Biroq, uzoq navbatlarda organizmga yuk oshadi. Shu sababli ish beruvchi mehnat muhofazasi talablarini hisobga olishi va xodimlarning charchamasligi uchun sharoit yaratishi kerak.
Umumiy hisob qoidalarini buzish jarimalar va mehnat nizolariga olib kelishi mumkin. Agar ish beruvchi soat normasi yoki to‘lovni noto‘g‘ri hisoblasa, bu mehnat inspektsiyasi tomonidan tekshiriladi. Xodimlar ham o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquqiga ega.
Ko‘pincha xatolar navbat jadvali noto‘g‘ri tuzilishi yoki ish vaqti jurnali noaniq yuritilishi sababli yuzaga keladi. Muammolarni oldini olish uchun ko‘plab kompaniyalar avtomatlashtirilgan nazorat tizimlariga o‘tadi — bu tizimlar navbat boshlanish va tugash soatlarini, tungi va bayram soatlarini aniq qayd qiladi.
Umumiy hisobni joriy etish rasmiy hujjatlashtirishni talab qiladi. Tartib ichki mehnat qoidalari, ish haqi to‘loviga oid nizom yoki kollektiv shartnomada belgilanishi lozim.
Xodimlar umumiy hisobga o‘tishdan oldin xabardor qilinadi va yangi grafik bilan imzo orqali tanishtiriladi. Ish beruvchi tashabbusi bilan ish rejasi o‘zgarganda, xodimga yozma bildirishnoma yuboriladi. Ba’zi hollarda xodim yangi rejaga rozi bo‘lmasa, mehnat shartnomasi qonunchilik doirasida bekor qilinishi mumkin.
O‘zbekiston sanoat korxonalarida oylik davr bilan umumiy hisob qo‘llanadi, navbatlar 12 soatdan tuziladi. Xodimlar «ikki kun ishlash, ikki kun dam olish» yoki «sutka ishlash, ikki kun dam olish» grafikida ishlaydi. Oy yakunida norma ortiq bo‘lsa, ortiqcha soatlar uchun qo‘shimcha to‘lov hisoblanadi.
Xavfsizlik kompaniyalarida uch oylik davr qo‘llanadi, navbatlar yuklamani muvozanatlash uchun. Transport va energetika tashkilotlarida choraklik davr afzal, chunki ish hajmi mavsumga qarab o‘zgaradi.
Bunday tizim biznes va xodimlar manfaatlarini muvozanatlash imkonini beradi: kompaniya moslashuvchan grafik oladi, xodim esa ish haqi hisobini aniq biladi va ortiqcha ish qonuniy to‘lanadi.
Umumiy ish vaqti hisoblash tizimi — bu O‘zbekiston korxonalarida ishni samarali tashkil qilish va ijtimoiy adolatni ta’minlash uchun qulay vosita. To‘g‘ri hujjatlashtirish, soatlarni aniq hisoblash va vaqtida to‘lov nizolarni oldini oladi va mehnat munosabatlarida barqarorlik yaratadi.
Ish vaqtini hisobga olish 
Foydali materiallar 
Atamalar lug‘ati 
Atamalar lug‘ati 
Atamalar lug‘ati 
Foydali materiallar 
