Vaqtincha va mavsumiy ishchilar: mehnatni qanday rasmiylashtirish va to‘lash kerak

O‘zbekiston iqtisodiyotida, ayniqsa qishloq xo‘jaligi, turizm va qurilish sohalarida vaqtincha va mavsumiy ishchilarning mehnati muhim rol o‘ynaydi. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabning keskin oshishi davrlari ish beruvchilardan moslashuvchanlikni talab qiladi, biroq shu bilan birga — qonunchilikka qat’iy rioya etishni ham talab qiladi. Bunday xodimlarni qanday qilib to‘g‘ri rasmiylashtirish kerak? Ularning ish haqi qanday belgilanadi? Vaqtincha mehnat va mavsumiy mehnat o‘rtasida qanday farq bor? Keling, bosqichma-bosqich ko‘rib chiqamiz.

Kimlar vaqtincha va mavsumiy ishchilar hisoblanadi

Vaqtincha ishchilar — bu doimiy ishtirokni talab qilmaydigan vazifalarni bajarish uchun ma’lum muddatga yollanadigan shaxslar. O‘zbekistonda vaqtinchalik ish muddati odatda ikki oydan oshmaydi (agar gap mavjud xodimni almashtirish haqida ketsa, muddat to‘rt oygacha cho‘zilishi mumkin).

Mavsumiy ishchilar esa yilning ma’lum davri bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ishlarni bajaradilar. Odatda bu qishloq xo‘jaligi, turizm yoki mahsulotni qayta ishlash sohalarida uchraydi. Mavsumiylik tabiiy yoki iqlimiy sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lishi kerak va Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan mavsumiy ishlar ro‘yxatida ko‘rsatilishi shart.

Ularni qanday to‘g‘ri rasmiylashtirish kerak

Vaqtincha va mavsumiy ishchilarni rasmiylashtirish O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi bilan tartibga solinadi. Asosiy qoida: ular bilan mehnat shartnomasi tuzilishi shart. Unda ish muddati va xarakteri aniq ko‘rsatiladi. Agar shartnoma yozma shaklda tuzilmagan bo‘lsa, ammo ishchi amalda ishlashni boshlab yuborgan bo‘lsa, bu huquqiy jihatdan noaniq muddatga tuzilgan shartnoma sifatida qaraladi.

Mehnat shartnomasida quyidagilar bo‘lishi kerak:

•        ishning boshlanish va tugash sanasi;

•        vaqtincha yoki mavsumiy lavozim nomi;

•        ish vaqti rejimi va davomiyligi;

•        ish haqi miqdori va uni to‘lash tartibi;

•        mehnatni muhofaza qilish shartlari va zarurat bo‘lsa, shaxsiy himoya vositalari (SHHV).

Mavsumiy ishlar bo‘yicha shartnomada tasdiqlangan ro‘yxatga havola qilish tavsiya etiladi, bu tekshiruv paytida kelishmovchiliklarning oldini oladi.

Ish haqi to‘lashning o‘ziga xosliklari

Asosiy qoida: vaqtincha va mavsumiy ishchilarga doimiy xodimlar bilan bir xil sharoitda ish haqi to‘lanadi, agar ular bir xil ishni bajarayotgan bo‘lsa. To‘lov shakli ishbay yoki vaqtbay bo‘lishi mumkin.

Ish beruvchi har qanday holatda ham O‘zbekistonda belgilangan eng kam ish haqidan past to‘lamasligi kerak. To‘lovlar daromad solig‘i va davlat jamg‘armalariga majburiy ajratmalarni ham o‘z ichiga oladi.

Agar shartnoma muddatidan oldin ish beruvchi tashabbusi bilan bekor qilinsa, xodimga qolgan davr uchun kompensatsiya to‘lanadi (agar shartnomada boshqacha ko‘rsatilmagan bo‘lsa).

Huquqlar va kafolatlar

Mehnat kodeksi vaqtincha va mavsumiy ishchilarga quyidagi huquqlarni kafolatlaydi:

•        xavfsiz mehnat sharoitlari;

•        kasallik varaqasi bo‘yicha belgilangan tartibda to‘lov olish;

•        salomatlikni saqlash va sanitariya-byt sharoitlari;

•        noqonuniy ishdan bo‘shatishdan himoya.

Biroq ba’zi cheklovlar mavjud:

•        agar xodim 6 oydan kam ishlagan bo‘lsa, yillik pullik ta’til to‘liq hajmda berilmaydi. Uning o‘rniga pul kompensatsiyasi to‘lanishi mumkin;

•        vaqtinchalik mehnatning o‘ziga xosligi sababli boshqa ishga o‘tkazish huquqi (masalan, homiladorlik yoki vaqtinchalik nogironlik paytida) kafolatlanmagan.

Ishdan bo‘shatish va mehnat faoliyatini yakunlash

Odatda vaqtincha va mavsumiy ishchilar mehnat shartnomasida belgilangan muddat tugagach ishdan bo‘shatiladi. Ish beruvchi bu haqda oldindan yozma ravishda xabar berishi kerak. Aks holda, xodim ishlashni davom ettirsa, shartnoma noaniq muddatga uzaytirilgan deb hisoblanadi.

Shartnomani muddatidan oldin bekor qilish mumkin:

•        tomonlarning o‘zaro kelishuvi bilan;

•        xodim tashabbusi bilan (3 kun oldin ogohlantirish bilan);

•        ish beruvchi tashabbusi bilan — faqat qonunda belgilangan asoslarda (masalan, mehnat intizomini qo‘pol buzish).

Ishdan bo‘shatilgach, xodimga barcha hisob-kitoblar, shu jumladan kompensatsiyalar va ta’til pullari berilishi shart.

Kadrlarni yuritishda uchraydigan tipik xatolar va xatarlar

•        Vaqtincha ishchilarni shartnomasiz yoki og‘zaki kelishuv asosida ishga olish. Bu noqonuniy bo‘lib, jarima va sud da’volariga olib kelishi mumkin.

•        Ish vaqtini hisobga olmaslik. Bu hatto bir kunlik ishchilar uchun ham majburiy bo‘lib, ish haqi va soliqlarni to‘g‘ri hisoblashga ta’sir qiladi.

•        Doimiy lavozimlarni vaqtincha xodimlarga berish. Bu mehnat qonunchiligini chetlab o‘tish sifatida baholanishi mumkin.

Vaqtincha xodimlarni boshqarishni qanday soddalashtirish mumkin

Ko‘plab kompaniyalar raqamli HR-platformalardan foydalanishni boshlamoqda. Masalan, Verifix imkoniyatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

•        mehnat shartnomalarini tezda tuzish va elektron shaklda saqlash;

•        ish vaqtini hisoblash va ish haqlarini avtomatik aniqlash;

•        hisobotlarni shakllantirish va qonun talablari bilan muvofiqlikni ta’minlash.

Bu O‘zbekistonda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki biznesning raqamlashtirilishi davlat strategiyasiga aylangan va nazorat organlari kadrlar hisobining shaffofligini talab qilmoqda.

Xulosa

Vaqtincha va mavsumiy ishchilar — O‘zbekiston mehnat bozorining ajralmas qismi. To‘g‘ri rasmiylashtirilgan va barcha huquqlari ta’minlangan bunday xodimlar biznes uchun pik davrlarda muhim resurs bo‘lishi mumkin. Eng asosiysi — qonunlarni chetlab o‘tishga urinmasdan, jarayonni boshidan oxirigacha tartibli tashkil qilish: shartnomadan tortib hisob-kitob va ishdan bo‘shatishgacha. Bu nafaqat mablag‘ni, balki asabni ham tejaydi.